PMEG 2024
44. Gramatika vortareto
PMEG uzas netradiciajn gramatikajn esprimojn. La sekva listo enhavas mallongajn klarigojn de ili. Iuj gramatikaj esprimoj de PMEG estas tamen tiel memklarigaj, ke ne estas necese ilin listigi chi tie. La tradiciaj vortoj, kiuj menciighas en la klarigoj, estas lau PAG. Rimarku, ke la PMEG-aj esprimoj ne chiam estas precize samsignifaj kiel la respondaj vortoj de PAG. Se vin interesas, kial PMEG uzas netradiciajn gramatikajn terminojn, legu la aldonon “Pri la gramatikaj terminoj en PMEG”.
afikso | Radiko, kiu estas uzata precipe por fari kunmetitajn vortojn. Afiksoj, kiujn oni metas post aliaj radikoj, nomighas sufiksoj (= postafiksoj). Afiksoj, kiujn oni metas antau aliaj radikoj, nomighas prefiksoj (= antauafiksoj). |
---|---|
aktivo | La ordinara speco de frazo, en kiu la subjekto estas tiu, kiu faras la agon de la chefverbo. Vidu ankau pasivo. |
alvoko | Frazrolo, kiu montras tiun, al kiu la eldiro estas direktata. Tradicie nomata “vokativo”. |
apudmeto | Frazparto, kiu ordinare staras tuj post alia frazparto, kaj kiu montras la saman aferon per aliaj vortoj. Tradicie nomata “apozicio”. |
A-vorta frazparto | Frazparto, en kiu la chefvorto estas A-vorto. |
A-vorteca vorteto, A-eca vorteto | Vorteto, kiu povas roli simile kiel A-vorto, kvankam ghi ne havas A-finajhon, ekz. tiu, iu, chia, kies, chies, ambau. Tradicie nomata “pronomo”. |
A-vorto | Vorto kun la finajho A. Tradicie nomata “adjektivo”. |
cheffrazo | Ordinara memstara frazo. Tradicie nomata “chefpropozicio”. Vidu ankau subfrazo. |
chefverbo | Verbo kun iu el la finajhoj AS, IS, OS, U, US. Tradicie nomata “predikato” au “finitivo”. |
chefvorto | La plej grava vorto en frazparto. Aliaj partoj de frazparto estas rektaj priskriboj de la chefvorto. Tradicie nomata “kerno-vorto”. |
difinilo | Vorteto, kiun oni metas antau O-vorta frazparto por difini la identecon de la afero. La plej grava difinilo estas la difina artikolo la. |
diftongo | Vokala sono, en kiu la lango movighas de unu pozicio en la busho al alia. |
duonvokalo | Sono, kiu lau la elparola maniero estas (mallonga) vokalo, sed kiu rolas en la lingvo kiel konsonanto. |
ekkria vorteto | Vorteto, kiu esprimas senton, ekz. ho, he, ha, lo, stop, baf. Tradicie nomata “interjekcio”. |
eksafikso | Vidu che shajnafikso. |
E-vorteca vorteto, E-eca vorteto | Vorteto, kiu povas roli simile kiel E-vorto en frazo, kvankam ghi ne havas E-finajhon, ekz. tiam, kiel, iom, nenie, tre, ankorau, hodiau, chi, for. Tradicie nomata “primitiva adverbo”. |
E-vorta frazparto | Frazparto, en kiu la chefvorto estas E-vorto. |
E-vorto | Vorto kun la finajho E. Tradicie nomata “adverbo”, sed la vorto adverbo inkluzivas ankau multajn vortetojn, kiuj ne havas E-finajhon. Tiaj vortetoj nomighas en PMEG E-vortecaj vortetoj. |
finajho | Lingva elemento, kiun oni metas post radiko, kunmetajho au vorteto, por fari vorton, au por shanghi la signifon de vorto. O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U estas vortklasaj finajhoj. J estas multe-nombra finajho. N estas rolfinajho. |
frazenkondukilo | Vorteto, kiu enkondukas subfrazon ligante ghin al ghia cheffrazo, ekz. ke, char, dum, kiam, kvankam. Tradicie nomata “subjunkcio”. |
frazeto | Malpreciza esprimo por grupo de vortoj, kiuj iel kunapartenas. Uzata chefe kiam temas pri vortfarado. Vidu che frazetvorto. Tradicia esprimo por “frazeto” ne ekzistas. |
frazetvorto | Speco de kunmetita vorto farita el frazeto (vortgrupo), kiun oni vortigis per aldono de ia posta elemento (ekz. vortklasa finajho). Vidu ankau kombino. Tradicia esprimo por “frazetvorto” ne ekzistas. |
frazo | Kompleta eldiro kun chefverbo kaj ordinare ankau kun aliaj frazpartoj. Tradicie nomata “propozicio”. |
frazparto | Vorto au vortgrupo, kiu ludas unu frazrolon. Vidu che chefvorto kaj priskribo. |
frazrolo | Rolo, kiun frazparto rolas en frazo. Tradicie nomata “frazelemento”. |
imaga modo | US-formo de verbo. Ghi montras, ke la ago au stato ne estas reala, sed nur imagata, fantazia. Ankau nomata US-modo au US-verbo. Tradicie nomata “kondicionalo”. |
kombino | Speco de kunmetita vorto, en kiu la lasta parto (krom la vortklasa finajho), montras la bazan signifon. Tiu lasta parto nomighas chefelemento. Tio, kio staras antau la chefelemento, precizigas la signifon, kaj nomighas preciziga antauelemento. Vidu ankau frazetvorto. Tradicia esprimo por “kombino” ne ekzistas. |
komplemento | Frazparto, kiu diras, en kiu maniero, en kiu loko, en kiu tempo, per kiu ilo k.t.p., okazas la chefverbo. Chiu frazparto krom chefverbo, subjekto, objekto kaj perverba priskribo, estas komplemento. Tradicie nomata “adjekto”. |
konsonanto | Chiu litero au sono en Esperanto krom A, E, I, O kaj U, kiuj estas vokaloj. |
kunliga vorteto | Vorteto, kiu kunligas samrolajn vortojn, frazpartojn au frazojn, ekz. kaj, au, sed. Tradicie nomata “konjunkcio”. |
modo | Maniero, en kiu ago au stato estas prezentata. Che la Esperantaj verboj oni faras distingon inter kvar modoj: neutrala modo, reala modo, vola modo kaj imaga modo. |
multe-nombro | Pli ol unu afero. Tradicie nomata “pluralo”. La finajho J montras multe-nombron, kaj nomighas multe-nombra finajho. Tradicie nomata “plurala finajho”. Vidu ankau unu-nombro. |
nerekta objekto | Vidu che objekto. |
nerekta parolo | Rerakontado de ies penso, diro, opinio, decido, demando, rimarko k.s., per subfrazo. Vidu ankau rekta parolo. |
neutrala modo | I-formo de verbo. Ghi nomas agon au staton sen montri, chu ghi estas reala, imagata, fantazia au volata, kaj sen montri tempon. Ankau nomata I-modo au I-verbo. Tradicie nomata “infinitivo”. |
nombrovorto | Vorto, kiu montras nombron. Se ghi estas senfinajha vorteto, ghi nomighas nombra vorteto. Tradicie nomata “numeralo”. Nombrovorto, kiu havas A-finajhon, kaj kiu montras vicordon, nomighas vicorda nombrovorto. Tradicie nomata “orda numeralo”. |
objekta verbo | Verbo, kiu povas havi objekton. Tradicie nomata “transitiva verbo”. Vidu ankau senobjekta verbo. |
objekto | Frazrolo, kiu montras tion, kio estas rekte trafata de la ago de la chefverbo. Iafoje oni parolas pri “rekta objekto” (= objekto) kontraste al “nerekta objekto”. “Nerekta objekto” nomighas en PMEG al-komplemento. Ordinara (rekta) objekto estas tradicie nomata ankau “akuzativa objekto”. Nerekta objekto estas tradicie nomata ankau “dativa objekto”. |
O-vorta frazparto | Frazparto, en kiu la chefvorto estas O-vorto. |
O-vorteca vorteto, O-eca vorteto | Vorteto, kiu povas roli simile kiel O-vorto, kvankam ghi ne havas O-finajhon, ekz. tio, tiu, mi, ili, ambau. Tradicie nomata “pronomo”. |
O-vorto | Vorto kun la finajho O. Tradicie nomata “substantivo”. |
participo | Vorto kun unu el la sufiksoj ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT. |
pasivo | Speco de “inversa” frazokonstruo, en kiu tio, kio ordinare (en aktivo) estas objekto, aperas kiel subjekto. Vidu ankau aktivo. |
persona pronomo | Vidu che pronomo. |
perverba priskribo | Vidu che priskribo. |
poseda pronomo | Vidu che pronomo. |
prefikso | Vidu che afikso. |
priskribo | Rekta priskribo priskribas la chefvorton de frazparto, kaj estas mem parto de tiu frazparto. Tradicia gramatiko uzas la vortojn “epiteto” kaj “suplemento”. Perverba priskribo estas memstara frazparto, kiu priskribas la subjekton au la objekton pere de verbo. Tradicie nomata “predikativo”. |
pronomeca vorteto | Vorteto, kiu same kiel persona pronomo anstatauas tutan O-vortan frazparton, ekz. ambau, tiu, nenio. Tradicie nomata “pronomo”. |
pronomo | Iu el la O-vortecaj vortetoj: mi, vi, li, shi, ghi, ni, ili, oni kaj si (kaj ci). La baza formo de pronomo nomighas pli precize persona pronomo. Tradicie oni parolas pri “personpronomo” au “personalo”. Se oni aldonas A-finajhon al pronomo, ghi farighas poseda pronomo: mia, via, lia, shia, ghia, nia, ilia, onia kaj sia (kaj cia). Tradicie oni parolas ankau pri “posedpronomo” au “posesivo”. Tradicie la vorto “pronomo” inkluzivas ankau multajn aliajn vortetojn, kiuj en PMEG nomighas pronomecaj vortetoj, O-vortecaj vortetoj kaj A-vortecaj vortetoj. |
radiko | Lingva elemento, kiu bezonas finajhon por farighi vorto. Vidu ankau vorteto. |
reala modo | AS-formo, IS-formo au OS-formo de verbo. La reala modo montras, ke la ago au stato estas reala, ne nur imagata au volata. Tradicie nomata “indikativo”. |
rekta objekto | Vidu che objekto. |
rekta parolo | Rerakontado de ies penso, diro, opinio, decido, demando, rimarko k.s., per (pli-malpli) lauvorta citajho. Vidu ankau nerekta parolo. |
rekta priskribo | Vidu che priskribo. |
rilata KI-vorto | KI-vorto, kiu enkondukas rilatan (nedemandan) subfrazon. Tradicie iuj el ili nomighas “rilativo”, “rilativa pronomo” au “rilatpronomo”. |
rilata subfrazo | Subfrazo, kiun enkondukas rilata (nedemanda) KI-vorto. Tradicie iuj el ili estas nomataj “rilativa subpropozicio”. |
rolfinajho | La finajho N. Tradicie nomata “akuzativo”. Vidu ankau rolmontrilo. |
rolmontrilo | Vorteto au finajho, kiu montras la rolon de frazparto en la frazo. Mankas tradicia esprimo. Tia vorteto nomighas rolvorteto. La finajho N estas rolfinajho. |
rolvortajho | E-vorto kaj rolmontrilo, kiuj rolas kune kvazau unu rolmontrilo, ekz. dekstre de, konforme al, kompare kun, koncerne ...N. Tradicie nomata “prepoziciajho”. |
rolvorteto | Vorteto, kiu montras la frazrolon de la posta frazparto. Tradicie nomata “prepozicio”, ekz. sur, en, ekster, per, pro, je, krom, tra, anstatau. Vidu ankau rolmontrilo. |
senobjekta verbo | Verbo, kiu ne povas havi objekton. Tradicie nomata “netransitiva verbo”. Vidu ankau objekta verbo. |
sensubjekta verbo | Verbo, kiu ne bezonas subjekton. Tradicia esprimo por “sensubjekta verbo” ne ekzistas. Vidu ankau subjekta verbo. |
subfrazo | Frazo, kiu rolas kiel frazparto de alia frazo. Tradicie nomata “subpropozicio”. Vidu ankau cheffrazo. |
subjekta verbo | Verbo, kiu devas havi subjekton. Tradicia esprimo por “subjekta verbo” ne ekzistas. Vidu ankau sensubjekta verbo. |
subjekto | Frazrolo, kiu (en aktiva frazo) montras tion, kio faras la agon de la chefverbo. |
sufikso | Vidu che afikso. |
shajnafikso | Radikparto, kiu shajnas esti afikso, kvankam ghi tute ne estas. Se temas pri io, kio estis vera afikso en la origina lingvo, oni parolas pri eksafikso. Tradicie eksafikso nomighas “pseudoafikso”. |
tabelvorto | Iu el tiuj 45 vortetoj, kiuj komencighas per ki-, ti-, i-, chi- au neni-. Tradicie nomata ankau “korelativa vorto”. |
unu-nombro | Unu afero. Tradicie nomata “singularo”. Vidu ankau multe-nombro. |
verbo | Vorto kun iu el la finajhoj I, AS, IS, OS, U kaj US. Vidu ankau chefverbo. |
vicorda nombrovorto | Vidu che nombrovorto. |
vokalo | Iu el la literoj au sonoj A, E, I, O kaj U. Chiuj aliaj literoj kaj sonoj en Esperanto estas konsonantoj. Vidu ankau duonvokalo. |
vola modo | U-formo de verbo. Ghi montras, ke la ago au stato ne estas reala, sed nur volata. Ankau nomata U-modo au U-verbo. Tradicie nomata “volitivo” au “imperativo”. |
vorteto | Lingva elemento, kiu povas roli kiel vorto sen bezono de finajho. PAG parolas pri “solstariva lingvoelemento”. Vidu ankau radiko. |
vortklasa finajho | Vidu che finajho. |
Tradiciaj gramatikaj vortoj «
Jen listo de tradiciaj gramatikaj vortoj kun la plej proksimaj PMEG-aj esprimoj. La tradiciaj vortoj estas pli-malpli lau la sistemo de PAG. Rimarku, ke al unu PAG-a vorto povas respondi pli ol unu PMEG-a esprimo, kaj inverse. La liston oni do uzu tre singarde. Tio, kio estas egala en PAG kaj en PMEG, ne enestas en la listo. Mankas en la listo ankau multaj PAG-aj vortoj, por kiuj PMEG ne uzas ian specialan gramatikan esprimon. Rimarku, ke aliaj gramatikistoj uzas aliajn sistemojn, kiuj plej ofte estas sufiche similaj al tiu de PAG, sed kiuj povas diferenci en detaloj.
ablativa adjekto → de-komplemento, el-komplemento
adjektiva radiko → eca radiko
adjektivo → A-vorto
adjekto → komplemento
adverbo → E-vorto, E-vorteca vorteto
afrikato → ekfrota konsonanto
agento → aganto (en pasiva frazo)
akuzativa objekto → objekto
akuzativo → N-finajho
apozicio → apudmeto
bilabialo → lipa konsonanto
chefpropozicio → cheffrazo
dativa objekto, dativo → al-komplemento
dentalo → denta konsonanto
epiteto → rekta priskribo
finitivo → chefverbo
frikativo → frota konsonanto
futuro → venonta tempo
gerundio → participo kun E-finajho
gingivalo → gingiva konsonanto
imperativo → vola modo, U-modo, U-verbo
indikativo → reala modo
infinitivo → neutrala modo, I-modo, I-verbo
interjekcio → ekkria vorteto
interogativo → demanda vorteto
kerno-vorto → chefvorto
kondicionalo → imaga modo, US-modo, US-verbo
konjunkcio → kunliga vorteto
korelativa vorto → tabelvorto
labialo → lipa konsonanto
laringalo → glota konsonanto
likvido → duonbara konsonanto
nazalo → naza konsonanto
negacio → neado, nea vorto
netransitiva verbo → senobjekta verbo
nominativa → sen rolmontrilo
numeralo → nombra vorteto
objekta predikativo → perverba priskribo de objekto
orda numeralo → vicorda nombrovorto
personalo, personpronomo → pronomo, persona pronomo
plozivo → eksploda konsonanto
pluralo → multe-nombro
posedpronomo → poseda pronomo
predikativo → perverba priskribo
predikato → chefverbo
prepoziciajho → rolvortajho
prepozicio → rolvorteto
prepozitivo → frazparto kun rolvorteto
preterito → pasinta tempo
prezenco → nun-tempo
primitiva adverbo → E-vorteca vorteto
pronomo → (persona) pronomo, pronomeca vorteto, O-vorteca vorteto, A-vorteca vorteto
prononco → elparolo
propozicio → frazo
pseudoafikso → eksafikso
radikokaraktero → propra signifo de radiko
refleksiva pronomo → si, sia
rilativo → rilata KI-vorto
singularo → unu-nombro
solstariva lingvoelemento → vorteto
subjekta predikativo → perverba priskribo de subjekto
subjunkcio → frazenkondukilo
subpropozicio → subfrazo
substantiva radiko → radiko nek aga, nek eca
substantivo → O-vorto
suplemento → rekta priskribo
tenso → tempo
transitiva verbo → objekta verbo
velaro → vela konsonanto
verba radiko → aga radiko
vokativo → alvoko
volitivo → vola modo, U-modo, U-verbo.