PMEG 2024

9.1.6. La che propraj nomoj

Che propraj nomoj la uzado de la estas bedaurinde iom malsimpla, kaj ne tute klare fiksita.

Oni faras distingon inter normalaj propraj nomoj, che kiuj oni normale ne uzas la, kaj ordinaraj O-vortoj kiel propraj nomoj, che kiuj oni normale ja uzas la. (En multaj lernolibroj oni trovas la trosimpligitan regulon: “antau propraj nomoj oni ne uzas la”. Tiu simpligo ne estas prava.)

Ankau aliaj difiniloj povas uzighi che propraj nomoj.

Normalaj propraj nomoj «

Normalaj propraj nomoj estas vortoj kaj esprimoj, kiuj estas per si mem propraj nomoj. Pri tio decidas la chefvorto de la nomo. Ekz. Norda Ameriko estas normala propra nomo, char la chefvorto Ameriko chiam estas propra nomo per si mem.

Normalaj propraj nomoj ne bezonas la, char ili chiam nomas ion, kion oni supozas konata de la alparolato. Teorie ili nomas unikajhojn. Multaj propraj nomoj tamen ne estas vere unikaj, sed efektive nomas plurajn individuojn, sed kiam oni uzas propran nomon, oni normale pensas pri unu certa individuo, kaj supozas, ke la auskultanto komprenos, pri kiu temas. Normale estus eraro aldoni la al tiaj nomoj:

  • Morgau mi veturos Parizon.FE.28 Parizo estas propra nomo de la chefurbo de Francujo. Ghi chiam nomas unikan difinitan urbon, kaj ne havu la.

  • Aleksandro ne volas lerni, kaj tial mi batas Aleksandron.FE.9 Aleksandro estas propra nomo de knabo. Uzante ghin oni chiam celas certan difinitan knabon, kiun la alparolato konas. Oni ne uzu la. Efektive ja ekzistas multaj Aleksandroj, sed kiam oni uzas tian nomon, oni chiam celas unu certan el ili, kiun la auskultanto konas.

  • Zamenhof kreis Esperanton. Zamenhof estas chiam propra nomo. Ghi ne havu la. Esperanto estis unue kashnomo de Zamenhof. Nun ghi estas propra nomo de lia lingvo. La vorto esperanto estas ordinara vorto (= “persono, kiu esperas”), sed la lingvonomo estas rigardata kiel tute alia vorto.

Chiuj landonomoj estas traktataj kiel normalaj propraj nomoj. Ili do ne havu la:

  • La rusoj loghas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo.FE.40

Fremdlingvaj propraj nomoj estas traktataj kiel normalaj propraj nomoj (sen la). Ankau citajhaj nomoj de libroj k.s. ordinare estas tiel traktataj.

Nomo kun rekta priskribo «

Iafoje normala propra nomo havas A-vorton kiel rektan priskribon. Se tiu A-vorto ne estas mem parto de la propra nomo, oni normale ja uzas la, kvazau temus pri ordinara O-vorto. Tion oni faras precipe, kiam temas pri elekto (reala au shajna) inter pluraj aferoj kun la sama nomo:

  • Duoble montrighis la bildo de Venero, de la surtera Venero.FA1.213 Venero estas propra nomo de diino. Unue Venero aperas sen la, lau la bazaj reguloj por normalaj propraj nomoj. Poste cheestas la rekta priskribo surtera, kaj oni devas uzi la por montri difinitecon. Temas kvazau pri du malsamaj Veneroj, la chiela Venero kaj la surtera Venero.

  • La malgranda Janjo per larghe malfermitaj okuloj rigardis la murojn.M.6

  • Chiuj konas Londonon, la chefurbon de Britujo, sed ne chiuj konas la aliajn Londonojn en Usono kaj Kanado. Londono ne havas la, char ghi estas klare difinita per si mem. La esprimo aliaj Londonoj tamen havas la priskribon aliaj. Oni do devas uzi la, char oni parolas pri chiuj aliaj Londonoj.

  • Multaj vizitis Londonon, la chefurbon de Britujo, sed mi vizitis ankau aliajn Londonojn. Ankau chi tie Londono havas priskribon, sed oni ne uzu la, char ne temas pri chiuj aliaj Londonoj, kaj la auskultanto ankau ne povas scii, precize pri kiuj Londonoj temas.

  • Svisujo, kiu [...] estas la plej neutrala lando en la tuta Europo, estas la plej bona loko por kongreso neutrale-homa.OV.436 Kiam tuta aperas kiel rekta priskribo antau propra nomo, oni normale uzas la.

  • Tio chi estas ne stilo de bona Esperanto, sed stilo de malklera homo.LR.149A Chi tie mankas la, char bona Esperanto ne estas uzata por identigi certan lingvon, sed por paroli pri speco de lingvajho.

Se temas ne pri elekto inter pluraj aferoj kun la sama nomo, sed pri diversaj partoj de unu afero, tiam oni normale ne uzas la, kvankam cheestas A-vorta priskribo:

  • Eshvajlero situas en meza Rejnlando en Germanujo en meza Europo. Ne temas pri pluraj Rejnlandoj au pluraj Europoj, sed pri la meza parto de Rejnlando kaj la meza parto de Europo.

  • En orienta Azio multaj landoj evoluas tre rapide. = En la orienta parto de Azio ...

  • Demokratio naskighis en (la) antikva Grekujo. Se oni rigardas la nunan Grekujon kaj la antikvan Grekujon pli-malpli kiel du malsamajn landojn, oni uzas la antikva Grekujo kun la. Sed oni ankau povas pensi pri diversaj periodoj de la historio de unu lando. Tiam oni ne uzas la.

Se rekta priskribo de normala propra nomo ne estas A-vorto, sed alispeca priskribo, tiam oni normale ne uzas la. Nur se tia priskribo servas emfaze por fari distingon inter pluraj individuoj kun la sama nomo, oni povas uzi la por tion klare montri:

  • Tio estis Kristino el la erikejo.FA3.94 El la erikejo estas rekta priskribo de la nomo Kristino, sed ghi ne estas A-vorto.

  • Mi ekskribos pri chio al Trjapichkin en Peterburgo.Rz.66

  • Pasintjare mi vizitis Berlinon, sed ne la Berlinon de Germanujo. Mi vizitis unu el la multaj Berlinoj en Usono. Chi tie temas klare pri distingo inter pluraj urboj kun la sama nomo, kaj la estas bezonata.

  • Mi daure revas promeni tra la Parizo de 1900. La parolanto pensas pri la tiama Parizo kvazau alia urbo ol la nuna Parizo.

Se A-vorta priskribo mem estas parto de la propra nomo, oni normale ne uzas la:

  • Brazilo estas la plej granda lando en Suda Ameriko. La A-vorto Suda estas parto de la nomo Suda Ameriko. (Pli rekomendinda estas tamen la unuvorta formo Sud-Ameriko.)

  • Sankta Petro. Sankta Johano. En tiaj chi nomoj de sanktuloj la priskribo Sankta estas kiel parto de la nomo, tial la ne estas uzata. Che Zamenhof oni tamen trovas tiajn nomojn ankau kun la. Kiam sanktula nomo aperas kun la, povas esti, ke fakte temas pri festotago, preghejo au simila afero, kiu estas nomita lau tiu sanktulo: la Sankta BartolomeoRn.24 = “la preghejo de Sankta Bartolomeo”.

Klasikaj religiaj verkoj «

Che la nomoj de iaj gravaj klasikaj religiaj verkoj oni normale uzas la, ankau kiam ne cheestas rekta priskribo, kvankam estas tute eble rigardi tiujn vortojn kiel proprajn nomojn: la Biblio (au La Sankta Biblio), la Korano (au La Nobla Korano), la Talmudo k.a. La Kristaneco montris al li en la Biblio la konsolon pri eterna vivo.FA3.116 Chu ne tiel estas skribite en la Korano?FA4.225.

Noto: Simile oni uzas la nomojn de la ne-religiaj verkoj Odiseado, Eneado kaj Iliado kun la: la Odiseado, la Eneado, la Iliado. Tiuj vortoj estas (iom kuriozaj) kunmetajhoj kun la sufikso AD: Odiseo (propra nomo de persono) + AD → odiseado (vojagho de Odiseo) → la Odiseado (nomo de rakonto pri lia vojagho).

Ordinaraj O-vortoj kiel propraj nomoj «

Antau ordinaraj vortoj, kiuj farighis propraj nomoj, oni normale ja uzas la, char la vortoj ne per si mem montras unikajhojn:

  • Li kreis la Grandan Ursinon, Orionon, kaj Plejadojn.Ij.9 Estas tri propraj nomoj de stelaroj. Chiuj tri estas egale unikaj. La du lastaj nomoj estas normalaj propraj nomoj, kaj ne havu la. La unua nomo tamen konsistas el ordinaraj vortoj, kaj bezonas la.

  • Kaj tiam la Nokto diris: “Tenu vin dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi vidis, ke tien foriris la Morto kun via malgranda infano.”FA3.2 La nokto kaj la morto rolas en fabelo kiel personoj kun propraj nomoj (tion montras la majuskla skribo), sed nokto kaj morto estas ordinaraj O-vortoj, kaj tial bezonas la.

  • En unu el la domoj de la Orienta strato en Kopenhago, proksime de la Nova Regha Bazaro, estis iam granda gastokunveno.FA1.113 Estas du propraj nomoj, kiuj konsistas el ordinaraj vortoj. Ili havas la. La tria nomo, Kopenhago, estas normala propra nomo. Ghi ne havas la.

  • Dio kondukis la popolon chirkauire [...] al la Rugha Maro.Er.13 La marnomo konsistas el ordinaraj vortoj.

  • La plej suda parto de la afrika kontinento estas la Bonespera Kabo.

  • Irano situas che la Persa Golfo.

Okazas tamen, ke oni forlasas la che tiaj chi nomoj, precipe kiam temas pri tre konataj nomoj. La uzado ne estas tute unueca:

  • Chu vi estas membro de (la) Universala Esperanto-Asocio? Oni povas uzi la, sed normale forlasas ghin ghuste che chi tiu nomo, char ghi estas tiel konata. Mallongigojn de tiaj nomoj oni tamen plej ofte uzas sen la.

  • Ni vojaghis al (la) Unuighintaj Arabaj Emirlandoj. La nomo de tiu shtato (unio de pluraj emirlandoj) jen aperas kun la, jen sen la.

Multe-nombraj nomoj «

Propraj nomoj, kiuj havas jam en sia baza formo J-finajhon, ofte kondutas kiel ordinaraj O-vortoj (kun la), ankau kiam fakte temas pri normala propra nomo: (la) Alpoj (montaro en Europo), (la) Andoj (montaro en Sud-Ameriko), (la) Filipinoj (insulara shtato en Azio).

Propraj nomoj kiel priskriboj «

Kiam propra nomo aperas kiel postmetita identiga priskribo de ordinara O-vorto, kaj la tuta frazparto estas lausence difinita kaj konata, tiam oni devas uzi la, char la chefvorto de la tuta frazparto estas ordinara ne-propranoma O-vorto:

  • la rivero Nilo

  • la fama autoro Shekspiro

  • la strato GranicznaM.4

  • la monato MajoFA3.18

Ordinare la cheesto de propra nomo estas suficha kialo por diri, ke temas pri io difinita kaj konata. Sed eventuale, se oni volas diri, ke estas unu el pluraj kun tiu nomo, kaj se la auskultanto ne scias, pri kiu el ili temas, tiam oni eble povas uzi tiajn esprimojn sen la: Mi vojaghis kune kun amiko Johano. = ... kun amiko, kiun vi ne konas, sed kiu nomighas Johano. Praktike oni tre malofte tiamaniere uzas propranoman priskribon che O-vorto sen la. Pli ofte oni diras ekz. ... kun amiko, kiu nomighas Johano, char tio estas pli klara.

Tia propranoma priskribo povas ankau havi la formon de A-vorto:

  • la Mediteranea maro = la maro, kiu nomighas Mediteraneo = la maro Mediteraneo = Mediteraneo. La longa esprimo la Mediteranea maro estas do tute samsignifa kiel simpla Mediteraneo. La longa esprimo povas esti utila, ekz. kiam oni volas aparte atentigi, ke Mediteraneo estas maro.

  • la Jutlanda duoninsuloFA4.58 = la duoninsulo Jutlando = JutlandoFA4.19

  • la Atlantika oceano = la oceano Atlantiko = Atlantiko

  • la Esperanta lingvo = la lingvo Esperanto = Esperanto

Ial oni neniam uzas nomojn de homoj en tia maniero. Anstatau la autoro Shekspiro oni neniam diras *la shekspira autoro*.

Titoloj «

Vortojn kiel sinjor(in)o, fraul(in)o, doktor(in)o, profesor(in)o k.s. oni ofte uzas antau propra nomo de persono. Lau la ordinaraj reguloj, oni tiam uzu la, char la tuto estas klare difinita per la propra nomo:

  • La ekspedejo de la sinjoroj Snitchey kaj Craggs kushis tre oportune sur la bazaro.BV.36 = ... de la sinjoroj, kiuj nomighis Snitchey kaj Craggs ...

  • La doktoredzino A. vizitis hodiau la gedoktorojn P.FE.36

  • La regho Johano legis en la romano pri la regho Arturo.FA1.121

Sed kelkaj tiaj antauesprimoj ofte uzighas kvazau parto de la propra nomo, kaj tiam ne vere informas, kia estas la persono. Ili uzighas pli-malpli rutine pro ghentileco, respekto au simile. En tiaj okazoj oni ofte forlasas la artikolon:

  • Li fianchighis kun fraulino Berto.FE.39 Oni ankau povas uzi ... kun la fraulino Berto, sed tiam la vorto fraulino farighas pli grava, pli informoplena.

  • Sinjorino Zminska hierau multe parolis al mi pri vi.M.41

  • Sekve barono Brambeus estas vi?Rz.46

  • Se nun trovighus tiaj reghoj, kiel regho Arturo, tiam trovighus ankau tiaj kavaliroj, kiel sinjoro Tvent kaj sinjoro Gaudian.FA1.121

  • Fraulino Klaro kaj fraulino Kristino ne povas plenumi la tutan kudradon.M.96

Ankau la vorton numero oni ofte uzas en tia titoleca maniero sen la antau numeroj: Li loghas en (chambro) numero 110 (= cent dek). Chu vi legis numeron 12 (= dek du) de tiu gazeto? Simile: pagho (numero) 123, semajno 52, paragrafo 23. Sed che jaronumeroj oni ordinare uzas artikolon antau la vorto jaro: La unua broshuro pri la lingvo Esperanto aperis en la fino de la jaro 1887.OV.161 (Vidu ankau la klarigojn pri datoj.)

Se titoleca antauesprimo havas rektan priskribon, ekz. A-vorton, tiam oni ordinare ja uzas la: Plej afable brilis la okuloj de la filino, la charma fraulino Klaro.FA4.185 Li fianchighis kun la juna fraulino Berto. La genia doktoro Zamenhof kreis Esperanton. Chu vi legis la interesan numeron 100 de tiu gazeto?

Se temas pri la frazrolo alparolo, oni nepre ne uzu la antau titolo: Sinjorino Szwejc! – shi diris, – mi prezentas al vi sinjorinon Marta Swicka.M.108 Kara fraulino Klaro, – shi diris, – vi scias bone, kiel mi zorgas pri la sano de miaj laborantinoj.M.109

Pruntitaj artikoloj «

Iuj normalaj propraj nomoj havas en iuj naciaj lingvoj difinan artikolon, kiu estas kvazau parto de la nomo. En Esperanto tiaj nomoj ne havu artikolon. Ekz. Hago (urbo en Nederlando) neniam havas artikolon en Esperanto, kvankam en pluraj lingvoj ghi havas artikolon, kiu estas firma parto de la nomo (ekz. Den Haag, La Haye, The Hague, l’Aia). Same oni uzas Havro sen artikolo, kvankam en la franca estas chiam Le Havre kun artikolo. Arabaj propraj nomoj ofte havas difinan artikolon en la araba, sed en Esperanto ili ne havu artikolon: Kairo, Riado, Kuvajto k.t.p. Sed iafoje oni tamen vidas tiajn artikolojn ankau en Esperanto: la HimalajoFA1.188, la Atlantiko, la Mediteraneo (normale sen artikoloj). Tio estas neghusta, sed iafoje tolerebla. Propraj nomoj ofte rifuzas tute plene esperantighi.

Che iuj chi tiaj nomoj origina artikolo farighis parto de la Esperanta radiko: La-Pazo (au Lapazo), La-Plato (au Laplato), El-Salvadoro (au Elsalvadoro, Salvadoro), Los-Angheleso (au Losangheleso), Alghero. (“La”, “el” kaj “los” estas hispanaj artikoloj. “Al” estas araba artikolo.)

Nomoj de tempodividoj «

Monatonomoj (Januaro, Februaro, Marto, Muharamo°, Ramadano, Brumero k.a.) estas normalaj propraj nomoj. Ili do normale ne havas la, tute lau la bazaj reguloj por tiaj nomoj (kaj estu skribataj kun komenca majusklo):

  • Georgo Vashington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua.FE.12 Februaro estas difinita konata afero. Se ghi ne estus normala propra nomo, ghi nepre havus la.

Nomoj de festoj (Kristnasko, Pasko, Pentekosto, Ashuro° k.a.) estas plej ofte traktataj kiel normalaj propraj nomoj sen la, kio estas rekomendinda, kvankam iuj (ekz. Kristnasko) fakte estas ordinaraj O-vortoj. La uzado tamen varias:

  • Al Kristnasko venis letero de shia patro.FA3.58 = Al la tiujara Kristnasko ...

  • Post Ashuro° li veturos al Teherano. = Post la chi-jara Ashuro ...

  • En la dek-kvara tago de la unua monato estu che vi Pasko, festo septaga.Jhh.45

  • Chi tio estas la legho pri la Pasko.Er.12 La nomo Pasko sufiche ofte aperas kun la en la Biblio, sed tio ne estas imitinda.

Semajntagoj (lundo, mardo, merkredo, jhaudo, vendredo, sabato, dimancho) ne estas propraj nomoj, sed ofte ili estas uzataj propranomece sen la, kvankam difinitaj kaj konataj:

  • Dum la tuta semajno shi estis malgaja kaj ploris multe da varmegaj larmoj; sed kiam venis la dimancho, shi diris: “Vere, nun mi sufiche suferis kaj luktis! [...]”FA2.101

  • Hodiau estas sabato, kaj morgau estos dimancho.FE.20 Oni ne uzas la, char sabato kaj dimancho chi tie nur informas pri la speco de tago. Ne temas pri propraj nomoj.

  • Mi intencas veni Bulonjon jhaudon.L1.173 Difinita konata jhaudo prezentata propranomece sen la.

  • “Dimanchon ni nin vidos.” [...] Venis la dimancho.FA3.60 Temas pri la sama dimancho, same konata ambaufoje, unuafoje propranomece sen la, duafoje kun la.

Sezonoj (printempo, somero, autuno, vintro) kaj tagopartoj (mateno, tagmezo, vespero, nokto k.s.) estas chiam ordinaraj O-vortoj, kaj oni uzas la tute lau la normalaj reguloj:

  • En somero ni veturas per diversaj veturiloj, kaj en vintro ni veturas per glitveturilo.FE.34 = En somera tempo ... en vintra tempo ...

  • En la printempo la glacio kaj la negho fluidighas.FE.39 Chi tiu ekzemplo estas tute simila al la antaua, sed chi tie ja aperas la. Kiam oni parolas ghenerale pri specoj, oni ofte povas uzi au forlasi la depende de la stilo. Vidu La – specoj.

  • Tiujn fabelojn ni auskultos en vintro.FA2.96 = ... en vintra tempo. ... en iu vintro.

  • Farighis mateno.FA2.131 = Farighis matena tempo.

  • La nokton shi pasigis che sia laboro.FA1.170 Temas pri certa konata nokto. Tial la estas uzata, tute lau la bazaj reguloj por ordinaraj O-vortoj.

  • Chirkauas min nokto.FA1.124 ≈ Chirkauas min mallumo.

Lau iuj gramatikistoj tiaj vortoj estas iafoje uzataj propranomece, sed temas chiam pri frazoj, en kiuj oni parolas pri speco de tempo, kaj en tiaj okazoj la estas chiuokaze nebezonata.

Lingvonomoj «

Lingvonomoj kun O-finajho (ekz. Esperanto) estas tute normalaj propraj nomoj. Oni do normale ne uzu la che ili.

Mallongigitaj propraj nomoj «

Mallongigojn de propraj nomoj faritaj el ordinaraj vortoj, oni plej ofte traktas kiel normalajn proprajn nomojn (sen la). La uzado tamen tre varias:

  • Mi trovis tiun vorton en (la) Plena Ilustrita Vortaro. → Mi trovis tiun vorton en PIV. Antau la plena nomo oni povas uzi la, sed antau la mallongigo tio kutime ne okazas.

  • Tiujare la Universala Kongreso denove estos ekstereuropa. → Tiujare (la) UK denove estos ekstereuropa. Mallongigoj de nomoj de kongresoj iafoje estas uzataj kiel normalaj propraj nomoj (sen la), sed alifoje kiel ordinaraj O-vortoj (je bezono kun la).

  • Chu vi estas membro de Universala Esperanto-Asocio? → Chu vi estas membro de UEA? Oni povus uzi la antau la plena nomo Universala Esperanto-Asocio, char la chefvorto estas ordinara O-vorto, sed praktike tio apenau okazas che tiu chi tre konata nomo. Antau la mallongigo UEA la artikolo la neniam aperas.