Prefiksoj de mezurunuoj «

Ekzistas internacia sistemo de prefiksoj por mezurunuoj. Ghi estas parto de la SI-sistemo, “Sistemo Internacia de Unuoj”, prizorgata de “Bureau International des Poids et Mesures” (“Internacia Buroo de Pezoj kaj Mezuroj”). Tiuj prefiksoj havas diversajn pligrandigajn kaj malpligrandigajn signifojn. Oni uzu ilin nepre nur antau mezurunuoj kiel metro, gramo, jhulo, sekundo, litro, ampero, volto, bito k.s.

Jen la Esperantaj formoj de tiuj internaciaj prefiksoj:

Plej ofte uzataj estas: KILO, HEKTO, DECI, CENTI kaj MILI. La aliaj estas uzataj preskau nur en faka lingvajho. La plej novaj, RONA, KVETA, RONTO kaj KVEKTO (enkondukitaj en 2022), estas apenau uzataj entute.

Chi tiujn internaciajn prefiksojn oni uzu rigore lau la internaciaj principoj. Ne havas sencon krei unike Esperantajn vortojn per ili.

Plej multaj vortoj faritaj per tiuj chi prefiksoj estas rigardeblaj kiel memstaraj radikoj en Esperanto. Pluraj el ili estas jam oficialaj, ekz.: kilogramo, decigramo, centigramo, miligramo, decilitro, centilitro, kilometro, centimetro, decimetro, milimetro. Sed en kelkaj okazoj estas tamen sendube, ke temas pri efektiva Esperanta kunmetajho: bitoko (oko da bitoj, bajto) → kilobitoko (milo da bitokoj au 1024 bitokoj, kilobajto).

Ekzistas ankau du neregulaj formoj: hektaro (cento da aroj) kaj megomo (miliono da omoj). Tiuj formoj estas rigardendaj kiel apartaj radikoj en Esperanto: HEKTAR kaj MEGOM. Sed ankau la regulaj kunmetoj hektoaro kaj megaomo estas uzeblaj.

Iam ekzistis ankau la prefikso MIRIA (dek mil). Per ghi oni kreis interalie la vorton miriametro = “dek mil metroj”, kiu ech farighis oficiala Esperanta radiko, sed nek MIRIA, nek miriametro estas plu uzataj.

La simbolo µ estas greka litero, kiu nomighas mu au muo, sed kiam ghi estas mezurunua prefikso, oni elparolas ghin kiel mikro... La vorto mikrometro estas ankau nomo de ia mezurilo de malgrandegaj longoj. Por la mezurunuo mikrometro ekzistas la alternativaj nomoj mikrono kaj muo.

Kiam temas pri la grando de komputila memorilo, oni ofte uzas kelkajn el tiuj chi prefiksoj kun iom aliaj valoroj, kiuj bazighas sur la duuma nombrosistemo uzata en komputiloj: KILO = 2¹⁰, MEGA = 2²⁰, GIGA = 2³⁰. Ekz.: kilobito = “mil bitoj” au “1024 bitoj”, megabitoko = “miliono da bitokoj” au “1.048.576 bitokoj”, gigabitoko = “miliardo da bitokoj” au “1.073.741.824 bitokoj”. Por la valoroj bazitaj sur potencoj de 2, la komisiono IEC (“International Electrotechnical Commission”, “Internacia Elektrotehhnika Komisiono”) ellaboris apartajn prefiksojn, kiuj tamen ankorau estas sufiche malofte uzataj: KIBI° = 2¹⁰, MEBI° = 2²⁰, GIBI° = 2³⁰, TEBI° = 2⁴⁰, PEBI° = 2⁵⁰, EKSBI° = 2⁶⁰, ZEBI° = 2⁷⁰, JOBI° = 2⁸⁰. Ekz.: kibibito = “1024 bitoj”, mebibitoko = “1.048.576 bitokoj”, gibibitoko = “1.073.741.824 bitokoj”.

Hhemiaj afiksoj «

Ekzistas internacia faklingva sistemo por fari sistemajn nomojn de hhemiaj kombinajhoj. Tiu sistemo enhavas multegajn radikojn kaj afiksojn, kaj specialajn regulojn por kunmeti ilin. Pri la sistemo respondecas la (ne-Esperanta) organizo IUPAC, “International Union of Pure and Applied Chemistry” (“Internacia Unio de Pura kaj Aplikata Hhemio”). Esperanto transprenu la elementojn kaj vortojn de tiu sistemo lau la skribaj, elparolaj kaj gramatikaj reguloj de Esperanto, sed sen ia ajn kroma modifo. Ne havas sencon miksi la propre Esperantan vortfaradon kun tiu internacia sistemo. Estas preferinde rigardi vortojn kreitajn per tiu sistemo kiel nekunmetitajn radikojn en Esperanto. Ili estas tamen tro multaj por esti listigitaj komplete en vortaro. Efektive ili estas senlime multaj.

Iuj el la internaciaj hhemiaj afiksoj havas la saman formon kiel oficiala au neoficiala Esperanta afikso (ekz. AN, AT, ID, IN, IT, ON, OL kaj META), sed ne estas spaco en PMEG por pritrakti hhemian vortfaradon. Oni turnu sin al hhemiaj faklibroj, sed bedaurinde ankorau ne ekzistas unueca maniero esperantigi hhemiajn vortojn.