PMEG 2024
13.1. Tabelvortoj – bazaj reguloj
En Esperanto ekzistas 45 vortetoj, kiuj estas nomataj tabelvortoj, char oni povas ilin aranghi en tabelo lau similaj formoj kaj similaj signifoj.
Oni povas diri, ke chiu tabelvorto konsistas el antauparto kaj postparto, sed oni tamen ne rigardu la tabelvortojn kiel kunmetitajn vortojn. La tabelvortaj partoj formas apartan, fermitan sistemon, kaj oni normale ne intermiksu ilin kun la ordinaraj vortelementoj en la lingvo. Legu ankau pri tabelvortaj postpartoj kaj ordinaraj finajhoj, kaj pri la demando, chu ALI-vortoj povas esti tabelvortoj.
Antaupartoj «
| KI- | demandovorto, rilata vorto, ekkria vorto |
|---|---|
| TI- | montrovorto |
| I- | nedifinita vorto |
| CHI- | tutampleksa vorto |
| NENI- | nea vorto |
Postpartoj «
| -U | individua persono au afero |
|---|---|
| -O | afero |
| -A | eco, speco |
| -ES | posedanto (senca objekto, senca subjekto) |
| -E | loko |
| -AM | tempo, fojo (okazo, kondicho) |
| -AL | kauzo |
| -EL | maniero, grado |
| -OM | kvanto (emfazita grado) |
La ghenerala signifo de chiu tabelvorto dependas de ghiaj partoj. En la praktiko tamen iuj tabelvortoj havas signifojn, kiujn oni devas aparte lerni.
Klarigoj pri la tabelvortoj je U, O, A kaj ES trovighas en la paragrafo pri “O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj”.
Pri la tabelvortoj je E vidu “E-vortecaj vortetoj lokaj”.
La tabelvortoj je AM trovighas en “E-vortecaj vortetoj tempaj”.
La tabelvortoj je AL, EL kaj OM estas klarigitaj en la paragrafo pri “E-vortecaj vortetoj ceteraj”.
J-finajhoj kaj N-finajhoj post tabelvortoj «
La tabelvortoj je U kaj A povas ricevi la finajhojn J kaj N.
La tabelvortoj je O povas ricevi N, sed normale ne povas ricevi J.
La tabelvortoj je AM, AL, EL, OM kaj ES ne povas ricevi J au N.
La tabelvortoj je E povas ricevi direktan N-finajhon. Ili ne povas ricevi J.
La tabelo «
Jen la tuta tabelo de la tabelvortoj kun mallongaj difinoj. Pli detalaj difinoj trovighas en la klarigoj pri la diversaj tabelvortaj familioj:
| KI- | TI- | I- | CHI- | NENI- | |
|---|---|---|---|---|---|
| -U | kiu demandovorto pri individua persono au afero |
tiu montrovorto pri individua persono au afero |
iu nedifinita individua persono au afero |
chiu tutampleksa vorto pri individua persono au afero |
neniu nea vorto pri individua persono au afero |
| -O | kio kiu afero |
tio tiu afero |
io iu afero |
chio chiu afero |
nenio neniu afero |
| -A | kia de kiu speco |
tia de tiu speco |
ia de iu speco |
chia de chiu speco |
nenia de neniu speco |
| -ES | kies de kiu(j) |
ties de tiu(j) |
ies de iu |
chies de chiu(j) |
nenies de neniu |
| -E | kie en kiu loko |
tie en tiu loko |
ie en iu loko |
chie en chiu loko |
nenie en neniu loko |
| -AM | kiam en kiu tempo |
tiam en tiu tempo |
iam en iu tempo |
chiam en chiu tempo |
neniam en neniu tempo |
| -AL | kial pro kio |
tial pro tio |
ial pro io |
chial pro chio |
nenial pro nenio |
| -EL | kiel en kiu maniero/grado |
tiel en tiu maniero/grado |
iel en iu maniero/grado |
chiel en chiu maniero |
neniel en neniu maniero |
| -OM | kiom kiel multe |
tiom tiel multe |
iom ne tre multe sed ankau ne malmulte |
chiom la tuta kvanto |
neniom nenianombre, neniakvante |
KI-vortoj «
La tabelvortoj je KI estas uzataj en tri manieroj:
kiel demandovortoj
kiel rilataj vortoj
kiel ekkriaj vortoj
Kio estas tio? Demanda kio.
Kiu kuraghas rajdi sur leono?FE.7 Demanda kiu.
Kiel vi fartas? Demanda kiel.
Fremdulo, diru, kiu kaj el kie vi estas.IT.41 Demandaj kiu kaj kie.
La fera bastono, kiu kushis en la forno, estas nun brule varmega.FE.31 Rilata kiu.
Kiam mi venis al li, li dormis.FE.20 Rilata kiam.
Li estas tiu, kies monon vi prenis. Rilata kies.
Kia granda brulo!FE.31 Ekkria kia.
Fi, kiel abomene!FE.26 Ekkria kiel.
Kion mi vidas!FE.17 Ekkria (kaj demanda) kio.
TI-vortoj «
La tabelvortoj je TI estas montraj vortoj. Plej ofte ili montras ion antaue diritan au ion poste dirotan. Ili povas ankau almontri ion rekte vidatan, audatan au simile:
Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera.FE.24 Tio montras antaue diritan aferon.
Tio estas mia hejmo. Tio montras ion vidatan (eble kune kun fingromontrado).
Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallargha pordo.FE.33 Tiel almontras la postan ke-frazon.
Kio estas, kio vin tiel afliktas?M.55 Tiel almontras vidatan au audatan aferon.
Shi estis en tiu momento tre bela.M.56 Tiu almontras antaue menciitan momenton.
Tiu chi malfresha pano estas malmola, kiel shtono.FE.33 Tiu almontras cheestantan panon.
I-vortoj «
La tabelvortoj je I reprezentas neprecizigitajn au nekonatajn aferojn:
Gerda [...] ricevis ion por manghi kaj por trinki.FA2.71 Oni ne diras, kion shi ricevis.
Venis iuj personoj, kiujn mi ne konas. Oni ne scias, kiuj estis la personoj.
Morti iam vi ja devas.FA2.136 La tempopunkto estas nekonata.
Hodiau estas ies tago de naskigho.BV.14 Oni ne diras, kies naskightago ghi estas.
Mi provis esti kudristino, sed mi ial ne sukcesis!M.145 Ne estas dirite, kial shi ne sukcesis.
CHI-vortoj «
La tabelvortoj je CHI havas signifojn tutampleksajn, totalajn:
Li faris chion per la dek fingroj de siaj manoj.FE.12 Chio esprimas la tuton de la aferoj, kiujn li faris.
Chiu homo amas sin mem.FE.18 Ne ekzistas persono, por kiu ne validas tio.
Tiuj chi du amikoj promenas chiam duope.FE.14 Ne ekzistas fojo, kiam ili ne iras duope.
Nun chie regis ghojo.FA1.79 Ne ekzistis loko, en kiu ne regis ghojo.
Ofte la kunteksto limigas la amplekson de CHI-vorto:
Shia fratino en chio estas kulpa.FE.21 Shi ne kulpas pri chio en la mondo, sed pri chiuj aferoj, pri kiuj temas ghuste nun.
La bela muziko ludis chiam plue.FA1.34 Chiam = seninterrompe dum tiu tuta tempo, pri kiu temas.
NENI-vortoj «
La tabelvortoj je NENI havas signifon nean:
La tempon venontan neniu ankorau konas.FE.22 Ne ekzistas persono, kiu konas la tempon venontan.
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas.FE.28 Ne ekzistas maniero, en kiu mi povas vin kompreni.
Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakajho.FE.35 Ne ekzistas tia fojo, dum kiu mi prenus multon da pakajho al vojagho.
Ofte la kunteksto limigas la signifon de NENI-vorto:
Neniu iam gustumis tian supon, des pli neniu ion sciis pri la maniero de ghia pretigado.FA3.126 Neniu = neniu el la cheestantaj manghantoj.
Krom la kolbasaj bastonetoj [...] absolute nenio restis.FA3.126 Absolute nenio = absolute nenio manghebla.
NENI-vorto sufichas por nei la tutan frazon. Legu pli pri tio en la klarigoj pri neado.