Kromakcentoj «

En longaj vortoj povas aperi, krom la chefakcento sur la antaulasta vokalo, ankau pli malfortaj akcentoj, kromakcentoj, precipe en kunmetitaj vortoj. Kromakcentoj estos chi-poste montrataj per maldekstrakorna supersigno: à, è, ì, ò, ù. Chefakcenton montras dekstrakorna supersigno kaj grasa stilo: á, é, í, ó, ú.

La vorto matenmangho povas elparolighi: matenmángho (sen kromakcento), matènmángho (kromakcento je e) au màtenmángho (kromakcento je a).

Oni elparolas matenmángho au màtenmángho, se oni sentas la vorton kiel unu tuton. Oni elparolas matènmángho, se oni volas distingi la partojn de la kunmetajho. Oni tiam kvazau elparolas la vorton mateno, kiu havas akcenton sur E.

Regulo ekzistas nur pri chefakcentoj. Kromakcentoj estas chiam libervolaj. Oni principe povas elparoli tute sen kromakcentoj, sed kiam oni ja uzas kromakcenton, oni povas ghin meti, kien oni volas.

Por distingi parton de kunmetita vorto, oni en la praktiko ofte ech malobeas la regulon pri chefakcentoj. Oni povas tiom akcenti sur la E de matenmangho, ke ghi farighas pli forta ol la chefakcento. Tio estas natura, kiam oni volas forte kontrastigi inter ekz. vespermangho kaj matenmangho. Tiel oni ofte emfaze akcentas la prefikson MAL, kiam oni volas forte kontrastigi ion al ghia malo, ekz.: Tio ne estas bona, sed màlbona. (Kun tre forta akcento sur MAL.) Efektive oni tiam elparolas kvazau MAL estus aparta vorto: “mal bona”. Tiaj okazaj rompoj de la akcentoregulo estas tute naturaj kaj permeseblaj.

Distingaj pauzetoj «

Alia rimedo por distingi la partojn de kunmetita vorto estas enmeti mallongegajn pauzetojn inter la partoj. Normale tiaj pauzetoj estas uzataj kune kun kromakcentoj. Chi-poste la signo vertikalo, |, montras tiajn pauzetojn:

• Maten|mangho kontrastas al ekz. vesper|mangho.

• Konk|ludo (kunmetita) kontrastas al konkludo (nekunmetita).

Ne ekzistas devigaj reguloj pri distingaj pauzetoj. Oni nepre ne trouzu ilin, char tio malbeligas la elparolon. Principe oni povas elparoli tute sen distingaj pauzetoj.

Silaboj kaj silabolimoj «

En la PMEG-aj klarigoj pri akcentoj kaj kromakcentoj estas parolado nur pri akcentataj vokaloj. En la vero oni akcentas ne nur vokalon, sed ankau eventualajn apudajn konsonantojn, kiuj “apartenas” al tiu vokalo. Vokalo kune kun siaj konsonantoj formas tiel nomatan silabon, en kiu la vokalo kaj la konsonantoj elparolighas kune. Chiu vorto do konsistas el unu au pluraj silaboj, sed ne ekzistas reguloj, kiuj difinas precizajn limojn inter silaboj en plursilabaj vortoj. Oni povas dividi la trisilaban vorton sistemo kiel sis-te-mo, si-ste-mo, sis-tem-o au si-stem-o kaj eble ech en ankorau aliaj manieroj. Chiuokaze nur che relative malrapida elparolo eblas vere audi la subtilajn diferencojn inter tiaj diversaj manieroj dividi vorton en silabojn. Ofte unu divido povas esti la plej natura kaj komforta, sed ofte ekzistas pli ol unu bona eblo. Kiam oni skribe distranchas vortojn inter linioj, oni ofte faras tion lau la silabolimoj.

Noto: En paragrafoj 2 kaj 3 de la Ekzercaro (en la Fundamento) estas ekzemploj de bonaj kaj rekomendindaj silabodividoj. Tie la vorto sistemo aperas kiel sis-te-mo, sed la Fundamento ne diras, ke tiu estas la sola ghusta maniero trakti tiun vorton.

Kiam oni volas elparoli kunmetitan vorton tre klare, aparte montrante la limojn inter la vortopartoj, oni nature uzas silabodividon lau tiuj limoj. La malofta kunmetajho konkludo (= ludo per konkoj) povas do soni kiel kon-klu-do en rapida elparolo, sed kiel konk-lu-do, kiam oni volas klare montri, kiel tiu vorto estas kunmetita. Kontraste la ofta vorto konkludo (= rezulto de rezonado) kredeble chiam sonas kiel kon-klu-do.

Foresto de akcento «

En praktika elparolado iuj vortoj havas pli da emfazo ol aliaj pro sia senco kaj relativa graveco. Kiam vorto kun pli ol unu vokalo estas relative malgrava en frazo kaj sekve ne havas emfazon, tiam en la praktiko oni ofte tute ne uzas akcenton. Tio plej ofte okazas pri vortetoj kiel antau, ili kaj kiel, sed ankau al verboj kiel esti, havi kaj fari.

Chi-poste graseco montras frazan emfazon de vorto, dum vokaloj kun dekstrakorna supersigno montras akcenton:

• Antau tri tágoj mi vizítis vian kúzon kaj mia vizíto faris al li plezúron.FE.20 Che la vortoj antau, vian, mia kaj faris teorie devus esti akcento je la antaulasta vokalo, sed en la praktiko ili plej vershajne estas elparolataj tute sen akcento en tiu chi ekzemplo, char ili ne ricevas frazan emfazon. En ekz. la vorto mia la du vokaloj I kaj A sekve estas elparolataj ambau sufiche mallonge, kaj apenau eblas audi akcenton che I. Se oni parolas tre rapide, ech povas esti, ke la I de mia sonas pli-malpli kiel J: “mja”.

• Rózo estas flóro kaj kolómbo estas bírdo.FE.5 En tiaj chi frazoj oni ordinare elparolas la verbon estas sufiche malforte kaj rapide, kaj sen klare audebla akcento, char la aliaj vortoj estas pli gravaj kaj esprimas la plejparton de la senco. Ech povas esti, ke la unua vokalo de estas, E, kiu teorie devus esti akcentata, praktike preskau forfalas: “Rozo ’stas floro kaj kolombo ’stas birdo.” Tia elparolo estas principe malghusta, sed tamen ofte aperas en rapida parolado.

La chi-antaue montrataj elparolmanieroj ne estas la solaj eblaj, sed ili estas sufiche vershajnaj. En ambau ekzemploj oni povas uzi tute aliajn frazajn emfazojn, se oni volas. Tio tute dependas de la kunteksto, kaj de la nuancoj, kiujn la parolanto volas esprimi.

Duoblaj literoj «

Du sinsekvajn identajn literojn oni elparolu duoble.

Duoblaj vokaloj estas oftaj. Oni devas elparoli ambau vokalojn: opinii = opiní-i, ghuu = ghú-u, treege = tre-ége, metroo = metró-o, praa = prá-a, maato = ma-áto k.t.p. Duobla vokalo ne egalas al duoble longa vokalo. Chiu el la du vokaloj devas esti aparte elparolata.

Duoblaj konsonantoj ekzistas en kunmetitaj vortoj kaj en kelkaj malmultaj radikoj, chefe propraj nomoj. Oni devas elparoli ambau konsonantojn.

Che duoblaj eksplodaj sonoj oni devas audigi du eksplodojn, ekz.: ekkoni = ek-koni (du apartaj K-sonoj), tualettablo = tualet-tablo (du apartaj T-sonoj). Komparu kun ekz. KP au PT (ekpensi, kapti ...), kie ambau eksplodaj konsonantoj estu plene elparolataj.

Multaj tamen simpligas la elparolon de duoblaj eksplodaj konsonantoj. Che ekz. duobla T ili ne eksplodigas la unuan T-sonon, sed elparolas unu longan T (ili tenas la baron de la aerfluo pli longe). Che rapida au ne aparte zorga elparolo tia simpligo estas tolerebla, sed che zorga elparolo oni devas chiun konsonanton elparoli.

Ankau che duoblaj seneksplodaj konsonantoj oni devas elparoli ambau sonojn plene. Sed tiaj konsonantoj ne enhavas ian pauzon. Che ekz. NN, LL, SS, FF k.s. oni ne bezonas fari distingan pauzon inter la du konsonantoj, ekz.: sennoma, ennaghi, AnnoFE.36, finno, mallonga, Pollando, ellerni, ShilleroFG.56. En kunmetitaj vortoj povas tamen esti nature fari pauzeton (mal-longa, Pol-lando, en-naghi, huf-fero), sed tio ne estas deviga.

Duoblaj konsonantoj ene de radikoj «

Duoblaj konsonantoj ene de radikoj estas maloftaj kaj fremdaj en Esperanto, sed tute ne malpermesitaj. Jam en la Fundamento trovighas la nomoj AnnoFE.36 kaj ShilleroFG.56. Ili havas duoblajn seneksplodajn konsonantojn, kiuj estas ne tro malfacile elparoleblaj.

Ekzistas ankau kelkaj malmultaj radikoj kun duoblaj eksplodaj konsonantoj: nette, vatto, Mekko k.a. Se oni uzas tian vorton, oni devas ghin elparoli lau la chi-antauaj reguloj, sed chiam eblas trovi alternativon pli facile elparoleblan: nete, vato, Mekao° k.s.

Estas rekomendinde uzi duoblajn konsonantojn nur en kunmetitaj vortoj kaj en propraj nomoj. Krome oni uzu en propraj nomoj prefere nur seneksplodajn duoblajn konsonantojn lau la modelo de la Fundamentaj Anno kaj Shillero. La popolnomo finno ne estas propra nomo, sed popolnomoj estas similaj al propraj nomoj. En zorga elparolo oni distingu klare inter finno kaj fino, kaj la kunmetajhon Finnlando oni ne konfuzu kun fin-lando.

TC, TCH, DGH «

Similaj al duoblaj konsonantoj estas la maloftaj sinsekvoj TC, TCH kaj DGH. Ili devas esti plene elparolataj: budgheto = bud-gheto, matcho = mat-cho. Ankau por tiaj malfacile elparoleblaj vortoj eblas trovi pli facilajn alternativojn, ekz.: bugheto, macho.

Elparolo de mallongigoj «

Mallongigojn oni povas elparoli per la nomoj de la literoj. Chiu litero tiam elparolighas kiel aparta vorto. Iajn mallongigojn oni povas elparoli kiel vortojn. Oni ankau povas chiam elparoli per la plena ne mallongigita formo.

ILEI povas esti elparolata en tri manieroj:

• iléi (kiel unu vorto, ofta elparolo)

• i lo e i (per la liternomoj, kiel kvar apartaj vortoj, malofta elparolo)

• Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj (plene)

OkSEJT povas esti elparolata en tri manieroj:

• o ko so e jo to (per la liternomoj, kiel ses apartaj vortoj)

• okséjt (oni ofte akcentas la lastan vokalon en unuvorta elparolo, se la mallongigo finighas per konsonanto – komparu kun akcentado de fremdaj vortoj)

• Okcidenta Somera Esperantista Junulara Tendaro (plene)

k.t.p. povas esti elparolata en du manieroj:

• ko to po (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj)

• kaj tiel plu (plene)

IJK povas esti elparolata en du manieroj:

• i jo ko (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj)

• Internacia Junulara Kongreso (plene)

Kiam oni elparolas per la liternomoj, oni ordinare iom pli emfazas la lastan liternomon (ekz. “i jo kó”), sed oni ne kunshovu la liternomojn en unu vorton (kvankam mallongigoj normale estas skribataj unuvortece). Se oni elparolus unuvorte, oni devus akcenti la antaulastan vokalon, *kotópo*, *ijóko*. Tia elparolo iafoje aperas, sed ghi ne estas normala, nek konsilinda.