PMEG 2023

30.9. IGH-verboj

Verboj faritaj per la sufikso IGH estas chiam senobjektaj.

Ordinaraj IGH-verboj «

Ordinaraj IGH-verboj montras transiron al nova stato. La radiko au radikoj antau IGH montras la rezulton, la novan staton. La subjekto de ordinara IGH-verbo estas tio, kio eniras en novan staton. Eventuala kauzanto de la transiro normale ne aperas en la frazo. Che IGH-verboj kauzanto ne estas interesa.

malpurighi La subjekto estas tiu, kiu farighas malpura: En la kota vetero mia vesto forte malpurighis.FE.39 / Ili malpurighis per siaj faroj.Ps.106
glaciighi La subjekto estas tio, kio farighas glacio au glacia: Farighis vintro, kaj la akvoj glaciighis.FA3.62 / Chi tie estas tiel malvarme, ke la nuboj glaciighas en bulojn.FA1.207
edzinighi La subjekto estas tiu, kiu farighas edzino: Shi edzinighis kun sia kuzo.FE.39 / Chu shi edzinighos kun vi?
sidighi La subjekto estas tiu, kiu transiras en sidan pozicion. Ofte oni subkomprenas, ke tiu mem kauzis la eksidon (= sidigis sin, eksidis), sed la IGH-verbo principe nenion diras pri eventuala kauzanto: Shi fale sidighis sur ghi [= la shtuparo].M.141 / Sidigu vin (au sidighu), sinjoro!FE.39 / Li sidighis rajde sur la kapro.FA3.96

IGH-verboj faritaj el objektaj verboj «

En IGH-verboj faritaj el objektaj verboj ne temas pri ekesto de rezulto au shangho de stato, sed pri ago, kiu okazas per si mem. Se cheestas statoshangha signifo, tiu signifo estas jam en la origina verbo.

La ago de tia chi IGH-verbo estas ago, kiu sen IGH havas kauzanton kiel subjekton. Kun IGH la kauzanto malaperas. Au ne ekzistas kauzanto, au oni ne interesighas pri eventuala kauzanto.

Che IGH-verbo farita el objekta verbo la subjekto estas la objekto de la origina verbo. Che tiaj chi verboj IGH do servas por inversigi la frazrolojn. Tio similas al pasivo. Che vera pasivo tamen kauzanto nepre ekzistas, kvankam oni eble ne mencias ghin.

detruighi La origina verbo detrui signifas “kauzi kompletan difekton au malkonstruon”: La milito detruis la domojn. La subjekto de detruighi estas tio, kio farighas komplete difektita au malkonstruita. Chu iu detruis ghin, chu ghi farighis tia per si mem, tion la IGH-verbo ne montras: Se mi volus ankorau esti mem leghdonanto en la lingvo [...], tiam la afero baldau tute detruighus.OV.59 / Tiu chi domo detruighis dum la milito. Chiuj miaj planoj disfalis kaj detruighis.
rulighi Ruli signifas “movi ion per turnado de ghi au ghiaj radoj”: Rulu nun al mi grandan shtonon.Sm1.14 / La vendisto rulis sian charon lau la strato. La subjekto de rulighi estas io, kio movighas turnighante chirkau si mem, au veturilo, kiu movighas, char ghiaj radoj turnighas: La vinberoj elpremite rulighadis sur la teron.FA4.185 / La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu rulighis tre rapide.M.212 / La kalesho ekrulighis for.BV.35
trovighi Trovi signifas “ekvidi, renkonti ion, kion oni eble serchis”: Chu vi jam trovis vian horloghon? La subjekto de trovighi estas tio, kio estas en ia loko au kio simple ekzistas: En la chambro trovighis spegulo tiel granda kiel pordo.FA3.59 / Baldau ili trovighis sur la strato Freta.M.105 / En chiu objekto trovighas difekto.PE.345 Antaue oni uzis trovi sin anstatau trovighi: Super la tero sin trovas aero.FE.26 Tio estas nun malofta.
movighi Movi signifas “kauzi, ke io ne restu en sia loko”: Shi movadis siajn charmajn membrojn.FA1.213 / La maljuna saliko movis siajn branchojn en la vento.FA2.21 La subjekto de movighi estas tio, kio ne restas en la sama loko: Amasoj da pasantoj movighis sur la trotuaroj.M.115 / La balancilo movighas.FA2.59 Oni povas ankau uzi movi sin, kiam io konscie kauzas, ke ghi mem shanghu lokon: Li nenion sentis de la vetero kaj ne movis sin de la loko.BV.78 Sed movi sin estas uzata ankau por nekonscia movighado: Chiuj flagoj sin movadis en la aero.FA1.102 Nuntempe oni uzas tamen pli ofte movighi en tiaj okazoj.

En multaj lingvoj oni uzas unu saman verbon por komenci kaj komencighi, kaj unu saman por fini kaj finighi. En Esperanto oni devas distingi:

  • komenci = kauzi komencon. Komenci estas uzata kun ordinara objekto au kun I-verba objekto. La objekto estas tio, pri kies komenco temas. La subjekto de komenci plej ofte estas persono:

    • La instruisto komencis la lecionon.

    • Li komencas instrui.

    • Komencis pluvi.

  • komencighi = eniri en komencan fazon (per si mem). La subjekto de komencighi estas tio, pri kies komenco temas. Tio preskau chiam estas okazajho:

    • La leciono komencighis.

    • La koncerto komencighas.

    • Komencighos nova epoko.

  • fini = kauzi finon. Fini estas uzata kun ordinara objekto au kun I-verba objekto. La objekto estas tio, pri kies fino temas. La subjekto de fini estas preskau chiam persono:

    • La preleganto finis sian paroladon.

    • Li baldau finos paroli.

  • finighi = eniri en finan fazon, atingi sian finon (per si mem). La subjekto de finighi estas tio, pri kies fino temas. Tio preskau chiam estas okazajho:

    • La prelego finighis.

    • La danco finighas.

    • Finighos ankorau unu tago.

Ne diru do: *La leciono finis.* *Kiam komencos la koncerto?* Se oni audas tian frazon, oni volas scii, kion la leciono finis, kaj kion la koncerto komencos. Diru: La leciono finighis. Kiam komencighos la koncerto? Temas ja pri okazajhoj, kaj okazajhoj normale komencighas kaj finighas.

Iafoje tamen okazajho povas kauzi, ke alia afero komencighas au finighas: La unua mondmilito komencis novan epokon en la homa historio. La subjekto ja estas okazajho, sed temas pri la komenco de la objekto, la nova epoko.

Legu ankau pri komenci, fini, daurigi kaj chesi.

IGH-verboj faritaj el senobjektaj transiraj verboj «

Se verbo estas senobjekta, kaj se ghi per si mem montras transiron al nova stato, aldono de IGH normale estas sensenca kaj ech erara. Ekz. morti sen IGH per si mem montras transiron de vivo al morto: Lia filo mortis kaj estas nun malviva.FE.31 Sed iafoje oni tamen trovas tiajn verbojn kun IGH-sufikso. Tiam IGH aldonas ian specialan nuancon. Tiu nuanco povas esti “senvole, akcidente”: En la nokto subite flamanta fajra kolono frapis tra la fenestroj, flamoj aperis sub la tegmento, la seka pajlo ekbrulis, la tuta domo forbrulis, kaj la juna pasero mortighis, sed la junaj homoj feliche sin savis.FA2.368 La morto de la pasero okazis pro akcidento. La subjekto de mortighi estas la sama kiel che morti. Tia uzo de IGH estas nuntempe malofta. Zamenhof uzis ankau la verbon chesighi, kiu teorie devus signifi “iom post iom chesi”, sed li uzis ghin tamen por la simpla senco “chesi”: Ili ekrajdis tra la arbaro, kie la denseco farighis chiam pli granda, la vojo chiam pli mallargha, kie la vojo fine ech tute *chesighis*. La prunelarbo baris al ili la vojon kiel bartrabo, kiun oni devis chirkaurajdi.FA4.42 Lau la kunteksto la cheso ech estis sufiche abrupta. Oni do uzu chesis au ekchesis. Por esprimi iom-post-ioman cheson, oni prefere uzu iom post iom chesi, laugrade chesi au ion similan.

Nenormalaj IGH-verboj faritaj el objektaj verboj «

Iuj IGH-verboj faritaj el objektaj verboj estas uzataj en maniero, kiu ne kongruas kun la chi-antauaj klarigoj:

sciighi La verbo scii estas objekta. La subjekto de sciighi povas esti tio, kio aperus kiel la objekto de scii: La novajho rapide sciighis en la tuta urbo. Tio estas tute regula kaj normala. Sed pli ofte, kiam oni uzas sciighi, oni uzas ghin en la signifo “ekscii” (komparu kun sidighi = “eksidi”). La subjekto restas la sama kiel por scii dum la origina objekto farighas pri-komplemento: Mi sciighis pri tio de homoj plej kredindaj.Rz.6 Nuntempe oni ordinare uzas ekscii. En la komenca tempo Zamenhof ech uzis verbojn kiel sciighi kun objekto: Tion chi neniu devas sciighi!FA1.108 Nuntempe chiuj IGH-verboj estas nepre senobjektaj, kaj oni diras: Pri tio chi neniu devas sciighi! Au oni uzas ekscii: Pri tio chi neniu devas ekscii!
timighi La verbo timi estas objekta verbo, kaj tial la formo timighi devus signifi pli-malpli “ighi timata/timinda”. Sed en la praktiko timighi estas uzata nur por la senco “ektimi”, kaj la subjekto estas la timanto, kvazau timighi estus bazita sur senobjekta verbo: La sekvantan tagon Marta timighis, kiam che la matena lumo shi ekvidis la vizaghon de sia infano.M.182 / Chiuj paseroj, ech granda korniko timighis pro tiu stranga vidajho.FA2.125 Temas pri ghenerala timado sen efektiva objekto. Estas rekomendinde en tiaj chi okazoj uzi chiam ektimi anstatau timighi.