38.2.3. AJX
AJX = “(konkreta) afero”. Plej ofte AJX montras ion konkretan, sed tio ne estas nepra. En iuj vortoj temas pri afero abstrakta. Komparu kun EC, kiu cxiam montras ion abstraktan (kvaliton aux staton). La diferenco inter AJX kaj EC tamen ne estas unuavice diferenco inter konkreto kaj abstrakto, sed inter afero kaj kvalito/stato.
Ecaj radikoj «
Plej ofte oni metas AJX post radiko kun eca signifo (kiu normale estas A-vorto). La rezulta AJX-vorto montras aferon karakterizatan de tiu eco:
- bela → belajxo = (konkreta) afero aparte bela, konkretigxo de belo
- utila → utilajxo = (konkreta) afero, kiu estas utila
- dolcxa → dolcxajxo = io karakterizata de dolcxa gusto (bombono k.s.)
- nuda → nudajxo = nuda parto de io (ekz. de korpo)
- nova → novajxo = afero jxus aperinta, io jxus okazinta
Multaj AJX-vortoj havas specialan signifon. Dolcxajxo ne estas iu ajn dolcxa afero, sed io aparte farita por gusti dolcxe. Belajxo ne estas iu ajn bela ajxo, sed afero, kiu reprezentas belecon, aux kiu beligas ion.
Agaj radikoj «
Oni ankaux povas uzi AJX cxe aga radiko (kiu normale estas verbo). Tia AJX-vorto montras (konkretan) aferon, kiu rilatas al la ago. La preciza signifo dependas de la speco de ago. Povas esti rezulto de la ago, konkretajxo kiu faras la agon, konkretajxo uzata por la ago, objekto de la ago k.t.p.:
- fari → farajxo = io farita
- desegni → desegnajxo = desegnita bildo
- drasxi → drasxajxo = drasxita greno
- segi → segajxo = ligneretoj aux ligna polvo, kiuj ekestis pro segado
- aparteni → apartenajxo = io, kio apartenas al iu
- bruli → brulajxo = io, kio brulas
- kreski → kreskajxo = io, kio kreskas, planto
- kovri → kovrajxo = io, per kio oni kovras
- amuzi → amuzajxo = io, per kio oni povas sin amuzi
- fini → finajxo = lingva elemento, per kiu oni finas vorton
- akiri → akirajxo = io akirita
- havi → havajxo = io havata
- trinki → trinkajxo = io, kion oni trinkas
- fandi → fandajxo = fandita substanco, objekto farita per fandado, drato kiu facile fandigxas (speco de elektra sekurigilo)
Oni povas iafoje aldoni participan sufikson por plia precizeco: drasxatajxo (greno, kiun oni drasxas), drasxitajxo (greno, kiun oni jam drasxis), drasxotajxo (greno, kiun oni intencas drasxi), brulantajxo (io, kio estas brulanta), brulintajxo (io, kio jam brulis). Normale tamen simpla AJX-vorto plene suficxas.
Klariga AJX «
Se radiko havas plurajn signifojn, kaj se nur unu el tiuj estas konkretajxo, tiam AJX povas klarigi, ke temas nur pri la konkreta signifo. Komparu kun klariga AD kaj klariga EC:
- konstruo = la ago konstrui, konstrumaniero, io konstruita → konstruajxo = io konstruita (ordinare domo)
- skribo = la ago skribi, skribomaniero, io skribita, verko → skribajxo = io skribita
Alispecaj elementoj «
Oni uzas AJX ankaux post aliaj radikoj (ankaux radikoj kun konkreta signifo), post vortetoj kaj post frazetoj. Tiaj AJX-vortoj montras ian (konkretan) aferon kun rilato al tio, kio staras antaux AJX:
- ligno → lignajxo = io farita el ligno
- tolo → tolajxo = io farita el tolo
- infano → infanajxo = infaneca afero
- araneo → araneajxo = reto de araneo
- azeno → azenajxo = azeneca (= stulta) afero
- cxirkaux → cxirkauxajxo = spaco, regiono, cxirkaux io
- sub → subajxo = io, kio trovigxas sub io alia, subsxtofo, skribsubajxo, fono
- post → postajxo = pugo, sidvangoj
- mi → miajxo = io, kio koncernas min, aux kio apartenas al mi
- sen senco → sensencajxo = afero, al kiu mankas senco
- granda animo → grandanimajxo = farajxo karakterizata de ies granda (= nobla) animo
Mangxajxoj «
Aparta grupo de AJX-vortoj estas mangxajxoj. Plej ofte tio, kio staras antaux AJX, montras ion mangxeblan. La tuta vorto montras mangxajxon preparitan el tio:
- porko → porkajxo = mangxajxo el porko
- kokido → kokidajxo = mangxajxo el kokido
- ovo → ovajxo = mangxajxo el ovo
- sukero → sukerajxo = frandajxo el sukero
- glacio → glaciajxo = dolcxajxo el glacieca kremo
En aliaj tiaj vortoj la antauxelemento ne estas io mangxebla:
- pato → patajxo = mangxajxo preparita en pato
- baki → bakajxo = mangxajxo preparita per bakado
- bruna → brunajxo = mangxajxo farita el faruno brunigita en butero
Ordinara radiko «
- ajxo = konkreta afero (de nedifinita speco)
- ajx-vorto = vorto kiu montras ajxon, konkreta vorto